زندگی آخرین بازمانده 53 نفر چگونه گذشت؟ - وبلاگ ساعت فانتزی

به گزارش وبلاگ ساعت فانتزی، انور خامه ای، نویسنده، پژوهشگر، فعال سیاسی کهنه کار و آخرین بازمانده گروه مشهور 53 نفر که در سال های ابتدایی تشکیل حزب توده ایران از رهبران آن بود، غروب سه شنبه 29 آبان در صدودوسالگی درگذشت.

او فرزند شیخ یحیی کاشانی خامه ای، روحانی و روزنامه نگار برجسته و از بنیانگذاران جنبش مشروطه بود. پسر هم پا در راه پدر گذاشت؛ در دوران حکومتی دیگر، با نسلی دیگر و با آرمانی دیگر.

انور 29 اسفند سال 1295 در تهران متولد شد. وقتی 13 سالش بود پدرش را از دست داد. او در شش سالگی به دبستان رفت اما بخاطر ابتلا به بیماری، تحصیلش را تا کلاس چهارم در خانه ادامه داد. بعد از اتمام دبیرستان در سال 1313 در دانشکده صنعتی در رشته مهندسی شیمی پذیرفته و مشغول تحصیل شد.

دوران دانشجویی انور خامه ای برای او دورانی سرنوشت ساز بود. او به سرعت با رفقایی جفت شد که مخالف دیکتاتوری رضاشاهی بودند. مدتی بعد در سال 1316 آنها توسط حکومت بازداشت و در قصر زندانی شدند که به 53 نفر معروف شدند. رفقایش همین گروه بودند که در سال 20 و پس از سرانجام دوره رضاشاه و اعلام عفو عمومی از زندان آزاد شدند و هسته مرکزی حزب توده ایران را تشکیل دادند.

تحصیلات انور به دلیل زندانی شدنش نیمه تمام ماند. بعد از آزادی هم باید خرج زندگی خود و مادرش را تأمین می کرد؛ پس دانشگاه را کنار گذاشت و به کار روزنامه نگاری پرداخت. گرچه برخی منابع او را از بنیانگذاران حزب توده معرفی می نمایند اما ملیحه خامه ای، تنها فرزند انور خامه ای، می گوید: پدرم با وجود دعوت آنها (پایه گذاران حزب) به عضویت در این حزب، به علت نقایصی که در این حزب می دید دعوتشان را رد کرد ولی در 1323 که کنگره این حزب، اصلاحاتی در آن به وجود آورده بود، راضی به عضویت و فعالیت در آن شد.

انور خامه ای یکی از رهبران حزب و سردبیر ارگان رسانه ای آن یعنی روزنامه رهبر بود. او در سال 1325 به پاریس رفت و در کلاس های درس جامعه شناسی، تاریخ و سیاست در دانشگاه سوربن شرکت کرد. این سفر به دلیل دانشی که برای خود اندوخته بود، برای او سرنوشت ساز شد اما چرخش مهم تر در زندگی او زمانی رخ داد که قبل از بازگشت از پاریس، سفری دوهفته ای به مسکو برای خود ترتیب داد.

او در این سفر با واقعیت زندگی در یک حکومت کمونیستی از نزدیک آشنا شد و بعد از بازگشت از این سفر به همراه چند نفر دیگر از رهبران این حزب مانند خلیل ملکی، جلال آل احمد و فریدون توللی از حزب کناره گیری کرد و مجله اندیشه نو را با هم تأسیس کردند؛ گرچه بعد از ترور شاه در سال 27 فضای سانسور و خفقان امکان کار را از آنها سلب کرد.

با پیدایش جنبش ملی کردن صنعت نفت و همزمان گشایش در فضای سیاسی و مطبوعاتی، روزنامه دنیا ما و حجار را انتشار داد و بعد جمعیت رهایی کار و اندیشه را تأسیس کرد.

عمر این مطبوعات هم بسیار کوتاه بود. بعد از کودتای 28 مرداد 32 انور خامه ای برای مدت کوتاهی بازداشت شد. او تصمیم گرفت از فعالیت سیاسی دست بکشد و به نوشتن مقاله و تدریس در مدارس اکتفا کند. سال 1340 برای گذراندن دوره طولانی درمان بیماری گوارشی به آلمان سفر کرد و در این فرصت در رشته اقتصاد و علوم اجتماعی دانشگاه هایدلبرگ تحصیل کرد و بعدها در دانشگاه فرایبورگ سوئیس آن را تا مقطع دکتری ادامه داد.

پس از سرانجام تحصیلات، با توجه به تز دکتری و ایده نوشتن کتابی درباره مارکسیسم و تجدیدنظرطلبی در آن، تصمیم گرفت برای دسترسی به منابع معتبر، در یکی از دانشگاه های خارجی استخدام گردد. دانشگاه لووانیوم کنگو دو سال او را به خدمت گرفت. سپس برای پیداکردن یک کرسی در دانشگاهی معتبرتر به اروپا بازگشت اما بعد از یک سال جست وجو در نهایت از یک دانشگاه کانادایی سر درآورد و دو سال هم آنجا تدریس کرد.

در این فاصله کار پژوهش و نگارش کتاب تجدیدنظرطلبی از مارکس تا مائو را تمام کرد و در سال 1353 برای چاپ این کتاب به پاریس رفت و پس از آن بالاخره بعد از 14 سال به ایران برگشت. به گفته دخترش، او تقاضای تدریس در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران را داشت که چون حکم استادیاری برای او صادر شده بود و او خود را به استناد مشاغل پروفسوری در دانشگاه لووانیوم و استاد وابسته در دانشگاه مانکتن، حداقل شایسته دانشیاری می دانست، از قبول آن خودداری کرد.

او در عوض به پژوهشگاه علوم انسانی وابسته به وزارت علوم رفت و آنجا به کار پرداخت. خامه ای در سال 1360 تقاضای بازنشستگی کرد و بعد از آن به عنوان یک استاد بازنشسته وزارت علوم به نویسندگی و پژوهش پرداخت.

اما در سال 1381 فوت همسرش در اثر تصادف رانندگی ضربه روحی بزرگی به او وارد کرد که آثار جسمانی آن به شکل ناهماهنگی اعضا تا سرانجام عمر نیز با او بود. او پس از این حادثه تلخ، کمتر دست به قلم برد و بیشتر به مصاحبه با مطبوعات پرداخت.

انور خامه ای در مقام نویسنده و پژوهشگر و مترجم بیش از 20 جلد کتاب و ده ها مقاله از خود به یادگار گذاشته است که می توان به این عناوین اشاره نمود: تجدیدنظرطلبی از مارکس تا مائو به زبان فرانسه چاپ پاریس 1976، سه جلد خاطرات سیاسی شامل پنجاه نفر و سه نفر (1)، فرصت بزرگ از دست رفته (2)، از انشعاب تا کودتا (3)، تهران - 1362، فرهنگ سیاست و تحول اجتماعی، 1378، خاطرات روزنامه نگار، 1381.

انور خامه ای در واپسین سال های عمر پر فراز و نشیبش در گفت وگویی با روزنامه شرق، درپاسخ به این پرسش که اگر به گذشته بازمی گشت چه چیزی را می خواست تغییر دهد؟ می گوید: اگر می توانستم تغییر بدهم می خواستم همه بنیاد جامعه را زیر و رو کنم. اما افسوس که نمی توانم. الان دیگر یک پشه را هم نمی توام از خودم دور کنم.

انور خامه ای دیروز در صدودوسالگی در منزل شخصی اش در کرج به دلیل نارسایی ریوی درگذشت.

وبلاگ ساعت فانتزی - میثم خدمتی