سیل چیست و چگونه به وجود می آید؟ - وبلاگ ساعت فانتزی

به گزارش وبلاگ ساعت فانتزی، سیل پدیده ای طبیعی در علم زمین شناسی است که بر اثر عوامل متعدد به وجود می آید. سیلاب های بزرگ دنیا، آثار مخرب زیادی در طول تاریخ برجا گذاشته اند.

پدیده های طبیعی در طول زمان زندگی افراد مختلف را روی کره زمین تغییر داده اند. سیل و سیلاب از متداول ترین پدیده های طبیعی در نقاط مختلف دنیا هستند که در طول سالیان دراز جان انسان های زیادی را گرفته اند و آثار مخرب غیر قابل جبرانی به جا گذاشته اند. بخشی از دلایل وقوع سیل کاملا طبیعی هستند و بخشی دیگر به علت تغییر زیست بوم زمین، بر اثر دخالت نادرست انسان در طبیعت ایجاد می شوند.

زمین شناسان و کارشناسان حوزه های مختلف علوم محیط زیست، در طول سال های اخیر کوشش های زیادی در جهت مهار و کنترل پدیده مخرب سیل نموده اند که تا حدودی پیروز بوده است؛ اما سیل چیست و چگونه باعث خرابی می شود؟ برای یافتن پاسخ این پرسش در ادامه با ما همراه شوید. ما در این مقاله به معرفی پدیده طبیعی سیل و آثار مخرب آن در سال های گذشته در ایران و نقاط مختلف دنیا می پردازیم. گرچه در مواردی سخن از آثار سودمند سیلاب ها نیز گفته می شود، مقدار خسارت های جانی و اقتصادی این پدیده طبیعی بیشتر از آثار سودبخش آن است.

آنچه می خواهید درباره سیل و آثار مخرب آن بدانید:

• سیل چیست؟
• سیل چگونه به وجود می آید؟
• سیل چگونه باعث خرابی می شود؟
• روش های مهار و کاهش شدت سیل
• در زمان وقوع سیل چه کار کنیم؟
• مهیب ترین سیل های ایران
• بزرگ ترین سیل های دنیا

سیل چیست؟

سیل و سیلاب پدیده هایی طبیعی هستند که با افزایش سطح آب رودخانه ها در زمان بارندگی های شدید رخ می دهند. رگبارهای شدید و ناگهانی یا بارش های آرام و طولانی سبب افزایش سطح آب رودخانه ها می شوند و آب های اضافه به بستر خشکی رودها سرریز می نمایند. طغیان رودخانه ها و افزایش احتمال وقوع سیل تابع شدت بارندگی در هر منطقه، نفوذپزیری خاک آن و نقشه توپوگرافی ناحیه مورد نظر است.

در منطقه های که پوشش گیاهی انبوه دارند، امکان وقوع سیل پایین تر است؛ اما تخریب جنگل ها و منطقه ها پردرخت باعث انباشت آب باران پس از بارندگی ها می شوند و احتمال وقوع سیل را بالا می برند. با آنالیز تعداد و مطالعه بر مقدار شدت و خرابی سیل ها در یک منطقه در طول دوره های چند 10 ساله و با رعایت موارد ایمنی مختلف می توان تا حدودی از ویرانگری سیل ها جلوگیری کرد؛ اما راهی برای کنترل کامل این پدیده وجود ندارد.

جغرافی دانان و کارشناسان بلایای طبیعی سیل ها را بر اساس شدت ویرانگری آن ها دسته بندی می نمایند. به طور مثال، مخرب ترین سیل 100 سال گذشته در منطقه ها سیل خیز را سیل 100 ساله می نامند؛ یعنی هر 100 سال یک بار احتمال وقوع چنین سیلی پیش بینی می شود. به این ترتیب سیل ها را با نام هایی مانند سیل 100 ساله، 10 ساله و 50 ساله می شناسند.

در طول سال های اخیر و با گرم شدن زمین سیل های ناگهانی بیشتر رخ داده اند و حجم خرابی آن ها غیر قابل پیش بینی بوده است. این سیل ها به صورت حجم بزرگی از آب گل آلود اتفاق می افتند و در راستا خود همه چیز را جابه جا می نمایند. بیشترین آمار مرگ و میر انسان در حوادث سیلابی دنیا نیز در سیل های ناگهانی گزارش شده اند. منطقه ها پست و بیابانی نسبت به منطقه ها جنگلی و ساحلی بیشتر در معرض خطر این دست سیل ها قرار دارند.

به جز سیل های ناگهانی، موارد دیگری از انواع سیلاب ها در منطقه ها مختلف دنیا اتفاق می افتند که از میان آن ها می توان به سیل های رودخانه ای، ساحلی، آهسته، شهری و سیل هایی که در اثر شکسته شدن سدها یا نوسان آب دریاچه ها به وجود می آیند اشاره نمود. شایع ترین سیل بین موارد مطرح شده سیل های رودخانه ای است که در منطقه ها نزدیک رودها به وفور رخ می دهد. افرادی که در منطقه ها ساحلی و نزیک به دریاها زندگی می نمایند نیز باید موارد ایمنی برای مقابله با سیل های ساحلی را رعایت نمایند. در سیل های آهسته برخلاف سیل های ناگهانی، مردم منطقه زمان بیشتری برای فرار و پناه گرفتن در نقاط امن دارند؛ اما مسائل ناشی از خرابی خانه ها و قحطی مواد غذایی پس از آن، گریبان مردم را می گیرد.

سیل چگونه به وجود می آید؟

از زمان های بسیار دور انسان ها نقاط نزدیک به رودخانه ها را برای سکونت انتخاب می کردند. زمین های مناسب کشاورزی در نزدیکی رودهای پر خروش از مهم ترین عوامل این انتخاب بودند. با توسعه شهرسازی و مسطح شدن زمین های اطراف رودخانه ها، نفوذ آب رودها در دشت های سیلابی بیشتر شد و عواملی مانند گرم شدن زمین و کم شدن ظرفیت خاک منطقه ها در جذب آب باران، سبب وجود سیل های شدید شد.

بخشی از علل پیدایش سیل به تغییرات اقلیمی در نقاط مختلف کره زمین بازمی شود و بخشی دیگر نیز به علت دخالت نادرست انسان در طبیعت اطراف محل زندگی خود است. به طور کلی، نقش انسان ها را به عنوان بر هم زننده نظام و چرخه طبیعت، می توان مهم ترین علت پیدایش سیل های مخرب دانست. از بین بردن درختان و گیاهان در منطقه ها مختلف به مقصود ساخت وساز به وسیله انسان، توانایی خاک این منطقه ها را در جذب آب باران کاهش می دهد. با طغیان آب رودخانه ها سیلاب ها انباشته می شوند و خرابی به بار می آورند. با پیشامد هر بار سیل در یک منطقه، فرسایش خاک شدیدتر می شود و احتمال ویرانی در سیل های بعدی همان منطقه بیشتر است.

شکسته شدن سدها و بندها، سونامی اقیانوس ها و جزر و مد شدید آب در ساحل دریاها، از دیگر عوامل مهم در شکل گیری سیل ها هستند. در برخی نقاط دنیا نیز که به علت اقلیم خاص آن ها، بارش باران به صورت شدید و ناگهانی است، سیل های مخرب اتفاق می افتند. با گرم شدن زمین و فرایند افزایشی ذوب شدن برف کوه ها، تعداد سیل های ناگهانی در حواشی رودخانه های معروف دنیا، افزایش یافته اند.

با توجه به موارد مطرح شده می توان دلایل وقوع سیل در نقاط مختلف دنیا را به صورت زیر برشمرد:

• آب شدن برف کوهستان ها با گرم شدن کره زمین
• بارش های سنگین باران
• عدم نفوذپذیری خاک منطقه در جذب آب
• سونامی و جزر و مد شدید آب دریاها
• از بین رفتن بندها و سدها
• عدم لایروبی مناسب رودخانه ها
• تغییر راستا نامناسب رودخانه ها به وسیله انسان
• مسدود شدن آبراه های طبیعی در گذر زمان

سیل چگونه باعث خرابی می شود؟

سیل با طغیان از بستر رودخانه در نخستین گام به خانه ها و بناهای نزدیک رودخانه ها آسیب می زند. اگر شدت سیل زیاد باشد سبب تخریب کامل خانه ها می شود و هرچه بر سر راه آن قرار بگیرد، ویران می نماید. بعلاوه سیلاب ها پل ها را می شنمایند و بخش های زیادی از زمین های کشاورزی اطراف را نابود می نمایند.

سیل ها لایه حاصلخیز و قابل کشت زمین های کشاورزی را از بین می برند. اگر سیل به صورت آب گل آلود غلیظ باشد، این لایه از گل سطح زمین کشاورزی را می پوشاند و تا مدت ها استفاده از آن ممکن نخواهد بود؛ البته گاهی این اتفاق به صورت برعکس می افتد و برخی سیل ها سبب حاصلخیزی زمین های بایر می شوند. مثال قابل توجه در این مورد طغیان، هر ساله رود نیل است که زمین های اطراف را به کشتزارهای عالی برای کشاورزی تبدیل نموده است.

متاسفانه سیل ها در طول زمان خسارت های جانی زیادی نیز در برداشته اند و حیوانات و انسان های زیادی بر اثر وقوع سیل از میان رفته اند. از دیگر آثار و خسارت های ناشی از وقوع سیلاب ها می توان به تخریب جاده ها، مراتع، روستاها و افزایش ضایعات زیست محیطی اشاره نمود. در طول سال های اخیر به علت تغییر در زیست بوم طبیعی زمین تعداد سیل های ناگهانی در گوشه و کنار دنیا رشد چشمگیری داشته است. سیلاب های ناگهانی خرابی های به مراتب گسترده تر از سیل های آهسته دارند و عوارض ناشی از ویرانگری آن ها تا سال ها باقی می مانند.

روش های مهار و کاهش شدت سیل

با توجه به نقش انسان در بروز یا افزایش احتمال وقوع سیل، مطالعه دقیق و آنالیز کارآمد متخصصان در حوزه زمین شناسی و جغرافیا می تواند راهکارهای عملی مناسب برای مهار و کاهش شدت سیل به همراه داشته باشد. با اطلاع از شدت و حجم آب و مدت زمان رخ دادن سیلاب ها در منطقه ها پر ریسک دنیا، می توان تا حد زیادی این پدیده طبیعی را کنترل کرد و مقدار خسارت و تخریب ناشی از سیل را کاهش داد.

یکی از راه های کاهش قدرت تخریب سیل، حفاظت و توسعه بافت های جنگلی در منطقه ها سیل خیز است. جلوگیری از قطع درختان قطور و حفظ جنگل های انبوه نقش قابل توجهی در کنترل شدت سیل دارند. شاخ و برگ درختان سرعت حرکت آب را کم می نمایند و سبب نفوذ آب بیشتر در خاک می شوند. از دیگر راه های مهار سیلاب ها سیل بندها هستند. با ساخت سیل بندها در منطقه ها مناسب برای جهت دادن به حرکت آب، مقدار خرابی این پدیده کاهش می یابد. نصب مخازن بزرگ در راستا پیشروی سیل ها نیز راهکاری مناسب است و باعث کاهش حجم آب روان می شود.

برای جلوگیری از افزایش احتمال وقوع سیل در نواحی نزدیک رودخانه ها، باید از ساخت خانه در حریم رودها جلوگیری شود. تالاب ها نیز نقش مؤثری در جذب آب باران و جلوگیری از وقوع سیل دارند؛ بنابراین حفظ زیست بوم این منطقه ها برای جلوگیری از نابودی تالاب ها لازم است. منطقه های که در گذشته محل عبور رودها بوده اند نیز مناسب برای خانه سازی نیستند. حتی اگر این رودها کاملا خشک شده باشند، احتمال شدت گرفتن جریان آب سیل در این راستاها زیاد است.

کانال سازی و ایجاد آبراهه در راستا حرکت رودخانه ها نیز می تواند بر کاهش سرعت جریان و حجم آب در هنگام بروز سیل مؤثر باشند. در حال حاضر کارشناسان هواشناسی، جغرافیا و زمین شناسی با آنالیز دقیق توپوگرافی نقاط سیل خیز دنیا به دستاوردهای قابل توجهی رسیده اند. متخصصان با معین جنس پوشش زمین در هر منطقه و شناسایی سنگ، خاک و گیاهان آن مقدار نفوذپذیری منطقه ها سیلابی در دنیا را تخمین زده اند. آنالیز بزرگترین رگبارها در نواحی مختلف جغرافیایی آمار مناسبی از دامنه زمانی وقوع این بارش ها ارائه داده اند. مطالعه بر ظرفیت بستر رودهای سیلابی نیز امکان تغییر ساختار در پایین دست این رودخانه ها و در نتیجه کنترل شدت سیل را ایجاد نموده اند.

با آنالیز موارد مطرح شده از سوی کارشناسان و مقدار گیری شیب هر منطقه، در طول سال های اخیر اقدام های مؤثری در جهت کنترل آثار مخرب سیل اجرا شده است که بسیار مفید بوده اند. در طول سالیان دراز انسان ها دریافته اند که مقابله با بلایا و پدیده های طبیعی امکان پذیر نیست. آگاهی از نقش مخرب انسان در شکل گیری بلایای طبیعی، می تواند سبب قطع این زنجیره ارتباطی شود.

در زمان وقوع سیل چه کار کنیم؟

اگر در منطقه ها سیل خیز زندگی می کنید، برای جلوگیری از افزایش خسارت های ناشی از وقوع سیل باید نکات ایمنی را رعایت کنید. از ساختن خانه در حریم رودخانه به خصوص در روستاها اجتناب کنید. همواره در یک بسته بندی مناسب و در دسترس، قوطی های کنسرو غذا، آب سالم، جعبه یاری های اولیه، دارو و چراغ قوه نگهداری کنید تا در صورت وقوع سیل این بسته را همراه داشته باشید. مدارک شناسایی و اسناد معتبر خود را نیز در کیف ها و بسته بندی های ضد آب بگذارید.

چنانچه در نزدیکی منطقه سکونت شما سابقه وقوع سیل وجود دارد، ساختمان منزل خود را مقاوم سازی کنید و در جاهای مناسب سیل بند بسازید. از قرار دادن آبگرمکن ها در فاصله کم از زمین نیز جلوگیری و برای خروجی فاضلاب دریچه های کنترل تعبیه کنید.

با وجود کوشش کارشناسان زمین شناسی برای مهار و کنترل سیل ها، وقوع این پدیده طبیعی خارج از اختیار انسان است و ساکنان منطقه ها پرریسک باید آمادگی لازم برای رویارویی با پیشامد سیل را داشته باشند، پس بارش های ناگهانی را جدی بگیرید. حتی اگر بارش ها با شدت کم باشند، استمرار آن می تواند سبب بروز سیل ناگهانی شود. نخستین نکته بسیار مهم در زمان وقوع سیل، دور شدن از بستر رودخانه ها است. نزدیکی به نقاط کم عمق رودها نیز در زمان بارندگی های مداوم می تواند خطرآفرین باشد.

اگر خانه شما در نقاط کم ارتفاع قرار گرفته است به سرعت جریان آب، برق و گاز را قطع کنید. سپس از خانه خارج شوید و به منطقه ها مرتفع بروید. در زمان وقوع سیل به تیرهای چراغ و کابل های برق نزدیک نشوید. در این زمان برای تردد از پل ها نیز استفاده نکنید و تا جای ممکن از رانندگی با خودرو پرهیز کنید. جریان آب می تواند اتومبیل شما را متوقف و شما را در آن گرفتار کند.

پس از وقوع سیل از تجمع در منطقه ها سیل زده پرهیز کنید، زیرا احتمال نشست و ریزش ساختمان و خیابان ها وجود دارد. پیش از ورود به خانه خود نیز از سالم بودن بنا اطمینان حاصل کنید. برای وصل کردن جریان برق و گاز عجله نکنید و لوازم برقی را به خوبی خشک کنید. منطقه ها سیل زده در معرض انواع آلودگی های میکروبی قرار دارند، پس بهداشت فردی و محیطی را رعایت کنید و برای جلوگیری از گزش خزندگان و حشرات، لباس های پوشیده بپوشید. پس از وقوع سیل با نیروهای امداد و هلال احمر همکاری کنید و آب و غذای غیر بسته بندی را نخورید.

مهیب ترین سیل های ایران

در طول 100 سال اخیر ویران نماینده ترین سیل ها در کشورهای آسیایی و نقاط توسعه نیافته در دنیا رخ داده اند. وجه مشترک منطقه ها سیل زده در دنیا تخریب گسترده جنگل ها، گیاهان و در نتیجه تغییر در زیست بوم این منطقه ها است. کشور ما نیز به علت سیاست های ناکارآمد در حوزه محیط زیست، در سال های اخیر دچار نتایج زیان باری از پدیده طبیعی سیل شده است.

تخریب جنگل ها، چرای بی رویه دام ها، ساخت سدهای غیر استاندارد و مسدود کردن رودخانه ها، از مهم ترین دلایل وقوع سیل های ناگهانی و ویرانگر در ایران هستند. بیش از 70 درصد از سیل های ویرانگر بین سال های 1330 تا 1380 شمسی، در طول سال های 1360 تا 1380 رخ داده اند. آمار افزایش سیل های ناگهانی ویرانگر، با توجه به نوسان کم آب و هوایی در این مدت نسبت به قبل، نشان دهنده سیاست های ناکارآمد در این زمینه است.

با وجود سابقه خشک سالی در ایران در طول سال های دراز هر ساله بر احتمال وقوع سیل در کشور ما افزوده می شود. بین سال های 1330 تا 1383 بیش از 11,500 نفر از مردم کشور ما جان خود را در اثر پدیده سیل از دست داده اند، با این وجود آمار دقیقی از مقدار تلفات انسانی در طول 70 سال اخیر وجود ندارد. سیل سال 1388 شمسی در قم، نمونه ای کوچک از دخالت نادرست انسان درطبیعت ایران به شمار می رود. شهرداری قم با تبدیل بستر خشکیده رودخانه قمرود به پارکینگ، سبب جاری شدن سیل در این منطقه و آسیب های فراوان شد.

در ادامه به مرور چند تا از ویرانگرترین سیل های 40 سال اخیر در ایران می پردازیم. چهارم مرداد ماه سال 1366 یکی از شدیدترین سیلاب ها در تهران و در میدان تجریش رخ داد. با آغاز بارش های شدید و شکستن شدن سد رودخانه گلابدره حجم بزرگی از آب، میدان تجریش، خیابان شریعتی، دربند، درکه و منطقه ها اطراف آن ها را در بر گرفت.

استان گلستان از دیگر منطقه ها سیل خیز کشور ما به شمار می رود که در سال های 1380، 1381، 1382 و 1384، وقوع سیلاب های ناگهانی را تجربه کرد. در این مدت بیش از 600 هم وطن ما جان خود را در استان گلستان از دست دادند. سیل استان گلستان در سال 1380 از مرگبارترین سیلاب های ایران بوده است. در سال 1395 نیز در استان سیستان و بلوچستان به علت شدت بارش باران، رودخانه ها طغیان کردند و خسارت های قابل توجهی به این استان وارد شد. در این حادثه یک تن جان خود را از دست داد.

در فروردین ماه سال 1396 سیلی بزرگ در شمال غربی ایران رخ داد که بر اثر آن 48 نفر از ساکنان این منطقه ها از بین رفتند. بیشترین خسارت های اقتصادی و جانی در این سیل در شهرهای آذرشهر و عجب شیر گزارش شد. چهار ماه پس از این حادثه نیز سیلی بزرگ در استان های گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شاقتصادی و سمنان، جان 14 نفر را گرفت.

مهر ماه سال 1397 بار دیگر در استان های خراسان شاقتصادی، مازندران، گلستان و گیلان سیلی بزرگ جاری شد که تا سه روز ادامه داشت و دست کم 9 نفر جان خود را از دست دادند. پس از آن در روزهای نوروز سال 1398 سیل های بزرگ شهرهای کشور ما را در بر گرفتند. در این زمان 39 نفر از ساکنان شهرهای گنبد کاووس، بندر ترکمن، آق قلا، شیراز، بخش های مختلف استان لرستان و شهرهای شرق مازندران از بین رفتند. مقدار خرابی سیل در این سال بی سابقه بود و بخش های زیادی از این منطقه ها ویران شدند.

بزرگ ترین سیل های دنیا

در بسیاری از کشورهای دنیا نیز پدیده سیل در طول سال جان هزاران انسان را به خطر می اندازد. سیل سال 2018 میلادی در استان مریلند آمریکا دو کشته بر جا گذاشت و سبب ویرانی بخش های زیادی از این شهر شد. در استان اوتاراکند هندوستان نیز در سال 2013 میلادی بر اثر سیلی بزرگ در حوالی کوه هیاقتصادیا، 5700 تن جان خود را از دست دادند.

سونامی مرگ بار کشور ژاپن در سال 2011 میلادی در پی وقوع زلزله رخ داد. در این حادثه شهر می نامی سانریکو به کل نابود شد و بیش از 25 هزار نفر از استان های مختلف این کشور کشته، مفقود یا مجروح شدند. در سال 1999 میلادی سیل مهیبی در کشور ونزوئلا جان بیش از 30 هزار نفر را گرفت. پس از این سیل دو شهر این کشور کاملا نابود شدند و شهر وارگاس 10 درصد از جمعیت ساکنان خود را از دست داد.

کشور چین با وسعت بالا و رودخانه های خروشان یکی دیگر از نقاط سیل خیز در دنیا است. در طول سالیان گذشته میلیون ها نفر در این کشور بر اثر سیل های ویرانگر از میان رفته اند. در سال 1887 میلادی بر اثر وقوع سیل در حوالی رودخانه زرد چین، 900 هزار نفر کشته شدند. پس از آن نیز این رودخانه بارها طغیان کرد و جان بسیاری از ساکنان شهرهای اطراف خود را گرفت. سیل رودخانه یانگزی در این کشور نیز در سال 1931 میلادی بیش از سه میلیون و 700 هزار نفر کشته بر جا گذاشت. دیگر رودخانه چین با سیلاب های کشنده یانگ تسه نام دارد. در سال 1930 میلادی سیلاب بزرگ این رودخانه جان بیش از 145 هزار نفر را گرفت و میلیون ها تن را آواره کرد. بسیاری از کشته شدگان به علت شیوع قحطی و بیماری های کشنده پس از سیلاب جان خود را از دست دادند.

سیل بزرگ بنچیائو در سال 1975 میلادی رخ داد. در طول این حادثه بیش از 60 سد پس از نابودی سد بنچیائو شکسته و در اثر آن بخش های زیادی از شهرهای اطراف ویران شدند. در جریان این حادثه و شیوع قحطی و بیماری پس از آن، نزدیک به 230 هزار نفر از بین رفتند. کشورهای ویتنام، پرو، بنگلادش و گواتمالا دیگر نقاط دنیا هستند که در طول دو قرن اخیر هزاران نفر از ساکنان خود را بر اثر پدیده سیل از دست داده اند.

در این مقاله به معرفی پدیده طبیعی سیل و آثار مخرب آن پرداختیم و مهیب ترین سیل های تاریخ ایران و دنیا را آنالیز کردیم. در ادامه می توانید تجربه ها و نظرات خود را با ما و دیگر کاربران وبلاگ ساعت فانتزی در میان بگذارید.