خیز ایران برای توسعه محصول استراتژیک در پاندمی کرونا - وبلاگ ساعت فانتزی

به گزارش وبلاگ ساعت فانتزی، اگرچه چالش هایی نظیر کمبود اعتبارات و تجهیزات به روز، تحریم ها و مشارکت حداقلی بخش خصوصی در حوزه فراوری واکسن در کشور موجب شده بودند بازار واکسن ایران با آن سابقه درخشان واکسن سازی و موفقیت در صادرات این محصولات از رونق بیفتد؛ اما امروز بار دیگر شاهدیم که با مشارکت بیشتر شرکت های دانش بنیان، ایران خیز خود را برای توسعه این محصول استراتژیک برداشته است و در مجموع حدود 16 شرکت مدعی در حال فعالیت برای ساخت واکسن کرونا هستند.

به گزارش وبلاگ ساعت فانتزی، اپیدمی بیماری ها نامی ناآشنا برای ایران نیست. وبا، سیاه زخم، تراخم، طاعون، آبله، سل هر کدام پاندمی هایی بودند که در ایران شایع شد و گفتن تاریخچه آنها در این گزارش تکرار مکررات است.

بیماری های اپیدمی تنها خاص ایران نبود، بلکه جهان با همه گیری هایی چون طاعون و انواع آنفلوآنزا روبرو بوده است. در این بین ایرانیان از گذشته برای برطرف این بیماری های کشنده اقدام به جداسازی افراد بیمار از افراد سالم می کردند، هر چند که عامل بیماری زا را نمی شناختند.

جهان با کشف واکسن و واکسیناسیون از سوی ادوارد جنر پزشک انگلیسی و پدر ایمنی شناسی دریافت که با میکروب ضعیف شده می تواند جان انسان ها را در برابر بعضی عوامل بیماری زا نجات دهد. وی پس از آنکه میکروب بیماری آبله گاوی را به پسری تزریق کرد در وی مصونیت ایجاد شد و دیگر به بیماری آبله مبتلا نشد.

پس از جنر، لویی پاستور در آزمایشی، نمونه باکتری ها را به تعدادی پرنده تزریق کرد تا آنها را به وبا مبتلا کند، ولی از آنجا که بعضی باکتری ها از قبل خراب شده بودند، نتوانستند بیماری ایجاد نمایند و در تزریق دوم، پاستور متوجه شد که بدن پرندگان به باکتری مقاوم شده است و بیمار نشدند.

مدتی بعد دستیار پاستور فراموش نموده بود که باکتری ها را دوباره به پرندگان تزریق کند و این باکتری ها به مدت یک ماه در آزمایشگاه ماندند. پس از یک ماه که باکتری ها به پرندگان تزریق شد، باز هم نتوانست پرندگان را بیمار نموده و بکشد. این گونه بود که پاستور کاملاً مطمئن شد که باکتری ضعیف شده، بدن جانوران را نسبت به بیماری ایمن می نماید.

پاستور تحقیقات خود را به صورت تجربی و روی بیماری سیاه زخم ادامه داد و توانست روشی کاربردی برای ساخت واکسن آن پیدا کند.

واکسن هاری یکی دیگر از انقلابی ترین اکتشافات پاستور است که در خلال تحقیقات ایمنی شناسی بدن انجام داده بود.

در ایران نیز در سال 1298 و پس از جنگ جهانی اول، دولت ایران علی رغم آنکه هنوز با مصائب جنگ جهانی دست و پنجه نرم می کرد، برای تعالی علم پزشکی و تحقیقات پیرامون انواع بیماری های واگیردار بومی به فکر تجدید روابط علمی خود با کشور فرانسه افتاد، در نتیجه حصول این مقصود را به هیات نمایندگی سیاسی خود که برای شرکت در کنفرانس صلح راهی پاریس بود، واگذار کرد.

هیات نمایندگی ایران، در اول آبان ماه 1298 با مرحوم امیل رو دانشمند مشهوری که در آن زمان رئیس انستیتو پاستور پاریس بود، ملاقات کرد و این ملاقات شالوده تاسیس انستیتو پاستور در ایران شد.

پس از انستیتوپاستور، مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی فعالیت خود را در سال 1303 با تحقیقات در زمینه راه های مبارزه با بیماری خانمانسوز طاعون گاوی که با تلف کردن صدها هزار راس گاو، حیات دامی کشور را مورد تهدید قرار داده بود شروع کرد و پس از مدت کوتاهی با فراوری و عرضه واکسن موثر علیه این بیماری، دوره نوینی از مبارزه علیه بیماری ها در کشور را پایه گذاری کرد.

این اقدامات موجب شد که امروزه کلیه بچه ها کشور علیه بیماری های سل، هپاتیتB، فلج اطفال، دیفتری، سیاه سرفه، کزاز، سرخک، سرخجه و اوریون واکسینه شوند، بیماری های سرخک و سرخجه مادرزادی در مرحله حذف قرار گیرند و 14 سال است که کشور عاری از بیماری فلج اطفال است.

حذف کزاز نوزادی، کنترل بیماری های دیفتری، سیاه سرفه و اوریون کنترل و کاهش میزان شیوع حاملین مزمن هپاتیت B از بیش از 3 درصد در سال 1370 به کمتر از 2 درصد از دیگر دستاوردهای این اقدام است و کلیدی ترین راهبرد برای دستیابی به چنین دستاوردهایی پوشش بالای ایمن سازی بچه ها و سایر گروه های هدف است که در سطوح شهرستانی و کشوری بالای 95 درصد بوده است.

فراوری واکسن های داخلی

بدن انسان به خودی خود نیروی مقاومت و غلبه یافتن بر میکروب ها را دارد، ولی در بعضی موارد باید به بدن یاری کرد تا چنین مصونیتی را کسب کند. در بسیاری از بیماری ها با منشا ویروسی اگر انسان یکبار مبتلا گردد، در برابر آن مصونیت پیدا خواهد نمود، نمونه آن بیماری های آبله، سرخک و آبله مرغان است.

اما بیماری هایی مانند آنفلوآنزا ممکن است چند بار به سراغ انسان بیایند؛ از این رو برای جلوگیری از بروز همه گیری آن احتیاج است به وسیله تزریق ویروس ضعیف شده آن بیماری، بدن را در برابر آن مصون کرد.

واکسن زدن یعنی تزریق ویروس ضعیف یک بیماری به بدن که به دو دسته کلی واکسن های باکتریایی و ویروسی تقسیم بندی می شوند و بر این اساس تا به امروز محققان کشور پیروز به فراوری واکسن های مختلفی شدند که از آن جمله می توان به این موارد اشاره نمود:

علاوه بر اینها واکسن HPV (موثر در جلوگیری از سرطان دهانه رحم) از دیگر دستاوردهای محققان کشور است که در فاز ورود به بازار است.

بذر بومی واکسن آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان که تا پیش از این غیر اختصاصی و وارداتی بود، توسط محققان مرکز ملی تشخیص سازمان دامپزشکی به فراوری رسید.

بیماری تب برفکی یک بیماری بسیار عفونی و به شدت واگیر دام است که یکی از موانع اصلی در تامین بهداشت و فراوری دام و فرآورده های دامی محسوب می گردد؛ این بیماری سبب کاهش شدید فراوری دام می گردد و نقش اساسی در تجارت دام و فرآورده های خام دارد. تقریباً تمامی دام های زوج سم از جمله گونه های نشخوارنمایندگان اهلی نظیر گاو، گاومیش، گوسفند و بز مورد هدف ویروس عامل بیماری قرار می گیرند. به منظور مقابله با این بیماری خط فراوری واکسن تب برفکی روغنی در کشور راه اندازی شد.

اکنون ما در قرن بیست و یکم قرار داریم و با همه پیشرفت های چشمگیر پزشکی در برابر بعضی بیماری های ویروسی مانند ابولا، سارس، طاعون خیارکی عاجزیم؛ ولی همچنان محققان در کوشش هستند که بر این چالش فائق آیند.

با شیوع جهانی ویروس کرونا، محققان ایرانی نیز در زمینه فراوری واکسن آن مطالعاتی را شروع کردند که بر این اساس روز سه شنبه، 9 دی ماه نیز اولین تست انسانی واکسن کرونا انجام شد. این واکسن از نوع ویروس غیبرطرفال شده کرونا یا Inactivated coronavirus است که ترکیبات آلومینیوم هم همراه دارد. در عین حال تست انسانی حداقل یک واکسن کرونای دیگر هم بزودی با مجوز کمیته اخلاق در پژوهش وزارت بهداشت شروع می گردد.

به گفته دکتر حسین وطن پور، رئیس دفتر توسعه فناوری سلامت وزارت بهداشت، پلتفرم های مختلفی برای فراوری واکسن کرونا وجود دارد که در حال حاضر شرکت های دانش بنیان ایرانی بر روی همه انواع پلتفرم های ساخت واکسن مشغول فعالیتند. یک شرکت در مورد فراوری واکسن بر اساس DNA فعال است و حدود سه شرکت دیگر در کوشش برای ساخت واکسن بر پایه mRNA هستند. حدود دو شرکت دیگر در نظر دارند واکسنی بر اساس پروتئین ساب یونیت بسازند و حدود هفت شرکت ایرانی نیز در حال کوشش برای فراوری واکسن بر پایه ویروس ضعیف شده هستند. در مجموع حدود 16 شرکت مدعی در حال فعالیت برای ساخت واکسن کرونا هستند. یکی از این شرکت ها نیز فراوری واکسن خوراکی کووید-19 را نیز در دستور کار خود دارد.

مراحل مختلف آزمایشات در جهان چگونه انجام می گردد؟

بر اساس پروتکل های جهانی، سه مرحله اولیه در آزمایش واکسن وجود دارد. آزمایش فاز 1 بر روی ایمنی واکسن متمرکز است. محققان در این فاز می خواهند ردیابی نمایند که آیا واکسن بر روی افراد تأثیر منفی مانند ایجاد تب یا سرگیجه دارد یا خیر. به طور معمول محققان پس از زدن هر دوز، افراد را از نزدیک تحت نظر قرار می دهند و سپس این افراد به مدت یک سال به صورت دوره ای چک خواهند شد.

در زمان دریافت واکسن، سازندگان واکسن نمی دانند که آیا واکسن مذکور از بیماری کووید-19 جلوگیری می نماید یا خیر و حتی اگر جلوگیری کند، افراد شانس کمی برای دریافت مقدار مناسب واکسن دارند.

فاز 2 عظیمتر است و به طور معمول محققان بر روی چند صد نفر آزمایش انجام خواهند داد. در این مرحله، محققان هنوز در حال مشاهده عوارض جانبی هستند اما آنها همچنین به آنالیز این موضوع که آیا واکسن آنها پاسخ ایمنی ایجاد می نماید یا خیر نیز می پردازند.

فقط آزمایش فاز 3 به محققان اجازه می دهد تا آزمایش نمایند که واکسن آنها درست عمل می نماید یا خیر. آنها این آزمایش را با حضور ده ها هزار یا صدها هزار داوطلب شروع می نمایند و طی آن به نیمی از گروه یا دو سوم افراد واکسن می زنند و به بقیه یک دارونما می دهند. محققان فردی را در معرض ویروس کرونا قرار نمی دهند، اما سعی می نمایند یک گروه به اندازه کافی عظیم از افراد را که در مکان هایی زندگی می نمایند که احتمال آلوده شدن آنها است، مورد آزمایش قرار دهند. آنها سپس ارزیابی می نمایند که آیا واکسن میزان ابتلا به بیماری را کاهش داده یا از شدت بیماری در گروه آزمایشی کاهش داده است یا خیر. در واقع در هر مرحله از آزمایش هیچ تضمینی وجود ندارد که واکسنی که دریافت نموده اید از افراد در برابر ویروس کرونا محافظت می نماید یا خیر.

علیرغم این که این روزها اخبار شادمان نماینده ای از پیشرفتها درباره فراوری واکسن کووید-19 در سراسر جهان و همچنین ایران به گوش می رسد و بی تردید به ثمر نشستن کوشش دانشمندان کشور و به دنبال آن تقویت دسترسی مردم به واکسن کرونا بسیار امیدبخش تر شده است. اما باید این نکته مورد توجه مسؤولین قرار بگیرد که احتیاج است برای جلوگیری از بعضی سوءاستفاده ها و برای ایجاد و تقویت فضای اعتماد بین مردم و پاسخگویی به ذهن پرسشگر و البته مضطرب مردم، اطلاعات بیشتر درباره واکسن و نتایج آن به صورت مستمر به وسیله رسانه های معتبر داخلی در اختیار مردم قرار گیرد و با شفافیت بیشتری درباره مراحل فراوری، کاندیداهای دریافت واکسن در فاز آزمایش بالینی مطابق آنچه که در روز سه شنبه، 9 دی ماه رخ داد، عوارض احتمالی آن، مدت زمان مورد احتیاج برای تعیین شدن ایمنی زایی واکسن، مدت زمان لازم برای فراوری انبوه آن و ... صحبت گردد تا افکار عمومی، با دلگرمی بیشتری اخبار کوشش های دانشمندان ایرانی را دنبال نمایند.

چالش های ایران برای حفظ صندلی صادرنماینده واکسن

وجود دو موسسه انستیتو پاستور و مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، ایران را نزدیک به یک قرن است که در زمره کشورهای فراورینماینده واکسن قرار داده، به گونه ای که در دوران جنگ تحمیلی با عراق به فراوری واکسن در داخل کشور متکی بوده ایم. ضمن آنکه در ابتدای قرن بیست و یکم (شروع دهه 80 شمسی) ایران حداقل 31 نوع واکسن انسانی و دام و طیور، در مجموع حدود 3 میلیارد دُز واکسن، فراوری می کرد و علاوه بر تامین احتیاج داخلی حدود 8 میلیون دُز واکسن به 19 کشور آسیایی، آفریقایی و اروپایی صادر می کرد و در مواردی هم واکسن های فلج اطفال، سرخک و کزاز به افغانستان اهدا می شد.

اگر چه دکتر سید حسن قاضی زاده هاشمی، وزیر وقت بهداشت ایران اعلام نمود که ایران زمانی صادرنماینده واکسن بود و واکسن مورد احتیاج کشورهای منطقه را تامین می کرد، ولی اکنون واردنماینده واکسن است.

هر چند که آمارهای دقیقی از واردات واکسن منتشر نشده است، ولی به گفته کارشناسان این حوزه، رعایت الزامات و قوانین ملی-بین المللی نظام بهینه فراوری (GMP) از سوی سازمان جهانی بهداشت و تهیه مواد اولیه و تجهیزات ساخت واکسن از کشورهای دیگر عواملی است که صنعت واکسن سازی کشور را تهدید می نماید.

عدم دسترسی به فناوری و تجهیزات پیشرفته برای فراوری واکسن های جدید، اعمال تحریم ها علیه کشور، کمبود اعتبارات از دیگر چالش های این صنعت به شمار می رود، ضمن آنکه نباید فراموش کرد که در گذشته این صنعت وابسته به دولت بوده و کمتر بخش خصوصی وارد این وادی می شده است، ولی با توسعه شرکت های دانش بنیان در عرصه های زیست فناوری و فراوری واکسن امیدواریم بیلان کاری کشور در این زمینه درخشان تر از گذشته گردد.